و توبه ی کسانی که پیوسته گناه می کنند تا چون مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، گوید: اینک توبه کردم، پذیرفته نیست...

«الآن عبادالله و الخِناقُ مُهمَلٌ و الرّوحُ مُرسَلٌ، فی فینة الإرشاد، و راحة الأجساد و باحة الإحتشاء، و مَهَلِ البقیّةِ، و أنُفِ المشیة، و انظار التوبة، وانفساح الحوبَةِ، قَبلَ الضَّمنکِ و المضیق، و الرّوعِ و الزّهوق، و قَبلَ قدوم الغائب المنتظر و أخذةِ العزیز المقتدر» 1

 

 

شرح گفتار

مولای متّقیان علی(علیه السلام) در این فراز از خطبه ی نورانی 83 نهج البلاغه بر لزوم بهره گیری از فرصت ارزشمندی که در این دنیا برای توبه و انابه داریم تأکید نموده و در این باره می فرماید: «ای بندگان خدا هم اکنون به خود بیایید [و اعمال صالح انجام دهید] تا ریسمان های مرگ بر گلوی شما سخت نشده، و روح شما برای کسب کمالات آزاد است، و بدن ها راحت، و در حالتی قرار دارید که می توانید مشکلات یکدیگر را حل کنید. هنوز مهلت دارید، و جای تصمیم و توبه و بازگشت از گناه باقی مانده است. عمل کنید پیش از آنکه در شدت تنگنای وحشت [قبر] و ترس و نابودی قرار گیرید. پیش از آنکه مرگِ در انتظار مانده، فرا رسد و دست قدرتمند خدای توانا شما را برگیرد»

سخن گهربار امیر بیان علی (علیه السلام) بیانگر آن است که تا زمانی که هنوز ندای مرگ و جدایی سر داده نشده، و فرشته ی مرگ به سراغ انسان گنهکار نیامده، فرصت دارد که گذشته  تاریک و ظلمانی خود را به وسیله ی توبه، به آینده ای روشن و منوّر، از نور پر فروغ ایمان و تقوا تبدیل نماید.

در تأیید کلام دلنشین امیر متّقیان علی (علیه السلام) باید گفت که: این امر، حقیقتی است انکارناپذیر که خالق هستی در کلام نورانی خویش به صراحت آن را بیان نموده و در این باره می فرماید: «و لیست التوبهُ علی الّذینَ یعملونَ السیئاتِ حتّی اذا حَضَرَ  أحَدَهُمُ الموتُ قال إنّی تُبتُ الآنَ...»2

(و توبه ی کسانی که پیوسته گناه می کنند تا چون مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، گوید: اینک توبه کردم، پذیرفته نیست...)

بنابراین مطابق فرمایش نورانی خالق متعال، توبه ای که در آستانه ی مرگ باشد، مورد پذیرش خداوند قرار نمی گیرد.

حال در اینجا ممکن است با این پرسش مهم مواجه شویم که چگونه می توان باور کرد که خالق هستی درِ آشتی را به روی انسان بسته، و او را از فیض عظیم توبه و انابه محروم می سازد؟! آیا چنین امری از خدای رحمان و رحیمی که محبّتش نسبت به بندگان، زبانزد عام و خاص است امکان پذیر است؟!

در کتاب ارزشمند تفسیر نمونه به این پرسش پاسخ داده شده و در این باره چنین می خوانیم: «در حال احتضار و در آستانه مرگ، پرده ها از برابر چشم انسان کنار می رود، و دید دیگری برای او پیدا می شود، و قسمتی از حقایق مربوط به جهان دیگر و نتیجه اعمالی را که در این زندگی انجام داده با چشم خود می بیند و مسائل جنبه حسّی پیدا می کند، واضح است که در این صورت هر گناهکاری از اعمال بد خود پشیمان می گردد، و همانند کسی که شعله  آتشی را نزدیک خود ببیند از آن فرار می کند.

مسلّم است که اساس تکلیف و آزمایش پروردگار بر این گونه مشاهده ها نیست، بلکه بر ایمان به غیب و مشاهده با چشم عقل و خرد است.»3

راستی چه لحظه ی دردناک و رنج آوری است که آدمی با کوله باری از گناه و معصیت، در حال جان کندن باشد، اما رشته ی امیدش از دریای محبّت الهی قطع شده و عطش کویر جانش در حسرت چشمه ی جوشان مغفرت الهی بماند.

در چنین لحظات حساسی است که آدمی با آه و حسرتی برخاسته از جان فریاد ندامت و پشیمانی سر داده، و از ساحت قدس الهی فرصتی دوباره را برای جبران گذشته ی تاریکِ خویش خواستار می شود. اما افسوس که پیمانه ی عمر پر گشته، و راه بازگشتی نیست. تمام پل های ارتباطیِ او با دنیا قطع شده، و از سرمایه ی مادّیِ او تنها جسم نیمه جانی باقی مانده که همچون چوب خشکی بر گوشه ای از زمین جای گرفته است.

بنابراین تا دیر نشده و مرغ جان از قفس تن خارج نگشته، باید به خود آمده، با توبه و اِنابه به آغوش گرم مغفرت الهی روی آوریم و خویشتن را از عذاب مهلک و دردناک الهی رهایی بخشیم.

 

پذیرش توبه تا آخرین نفس

چنانچه دانستید توبه ای که در آستانه ی مرگ از سوی انسان صورت بگیرد، مورد پذیرش خداوند بی همتا قرار نمی گیرد، اما با این وجود ما، در مقابل روایاتی داریم که زمان پذیرش توبه را تا آخرین نفسی که انسان در این دنیا می کشد معرفی می کند. از باب نمونه در روایتی چنین می خوانیم: امام باقر(علیه السّلام) فرمودند: «آدم(علیه السلام) به حضرت حق عرضه داشت: شیطان را بر من سلطه دادی و او را چنین قدرتی است که همچون خون در باطن من گردش نماید، در برابر این برنامه برای من چیزی قرار بده. به او خطاب شد: این حقیقت را برای تو قرار می دهم که اگر از ذرّیه ات کسی تصمیم بر گناه گرفت، در پرونده اش نوشته نشود، و اگر تصمیمش را به اجرا گذاشت، همان یک گناه در نامه ی عملش ثبت گردد، و اگر فردی از ذرّیه ات تصمیم به کار نیکی گرفت، در نامه اش نوشته شود، و اگر آن تصمیم را عملی ساخت، در نامه اش ده برابر ثبت گردد.

آدم (علیه السّلام) عرضه داشت: پروردگارا اضافه کن؛ خطاب رسید: اگر کسی از ذرّیه ات گناهی مرتکب شود، سپس از من طلب آمرزش نماید، او را بیامرزم، عرضه داشت: یا رب! بر من بیفزا، خطاب رسید: برای آنان توبه قرار می دهم، و توبه را بر آنها گسترده می نمایم تا نفس به گلویشان برسد؛ عرضه داشت: خداوندا! مرا کفایت کرد.4

در بَدو نظر ممکن است این دسته از روایات با کلام خداوند متعال در قرآن مجید متنافی و متناقض به نظر آید، چرا که فرمایش حضرت حق بیانگر آن است که توبه در آستانه مرگ مورد پذیرش قرار نمی گیرد، در حالی که این روایات می گویند تا آخرین نفس خداوند توبه را می پذیرد!

با رجوع به کتب ارزشمند تفسیری و روایی، و دقّت و تأمّل در آنها، به راحتی غبار شک و تردید از دیده ی عقل کنار رفته، و شبهه ی تناقض از صفحه ذهن پاک خواهد شد، چرا که روایاتِ مزبور، مربوط است به انسانی که هنوز علائم مرگ قطعی را مشاهده نکرده، و از این جهت به یقین نرسیده که هم اکنون در آستانه ی مرگ و جدایی از دنیا قرار دارد، ولی چنان چه از این جهت به یقین رسیده باشد، بی تردید توبه اش در آن لحظاتِ سرنوشت ساز، مورد قبول حضرت حق قرار نخواهد گرفت.

فرعون در حسرت قبولی توبه

روایت شده: هنگامی که فرعون در لحظه ی مرگ قرار گرفت گفت: به خدای موسی ایمان آوردم!

جبرئیل مشتی خاک بر دهان او زد و گفت: ای خاک بر دهانت، تا در ناز و نعمت بودی، دم از خدایی زدی و مکرّر با موسی مخالفت کردی و پیمان شکنی نمودی، و به بنی اسرائیل ستم کردی و آنها را رنج دادی، اینک که در بن بست قرار گرفتی، همان دروغ های قبل را تکرار می کنی؟!

آری فرصت تمام گشته بود و لحظه ای برای توبه نمانده بود، که در این لحظات دردناک بود که امواج سهمگین دریا، فرعون جبّار را در کام خود فرو برد و سپس جسم بی جانش را به بیرون دریا پرتاب نمود.5 نکته ای که در پایان این نوشتار می توان گفت آن است که: اگرچه خالق هستی از سر لطف و محبّتی که به بندگان خویش دارد، همواره درِ آشتی را، به روی آن باز گذاشته، و حتّی در سنین پیری نیز پذیرای توبه از آنهاست، اما این مطلب را نیز نباید فراموش کرد که مدّت عمر و زمان فرارسیدن مرگ برای هیچ کس در این دنیا معلوم و مشخص نیست، و چه بسا در همان ایّام جوانی و در حالی که باری از گناهان بر دوش سنگینی می کند، حقیقت مرگ بر سر ما سایه افکنده، و ما را در دام گریز ناپذیر خود گرفتار سازد.

بنابراین شایسته است که به محض ارتکاب گناه، به خدای متعال روی آورده، و با آب توبه، مملکت باطن خویش را از چرک و آلودگی گناه پاک و پیراسته نماییم و در این زمینه، تکلیفِ امروز را به فردا موکول نکنیم. 

پی نوشت ها :

1- فرازی از خطبه ی 83 نهج البلاغه، ص 140، ترجمه محمّد دشتی

2- سوره نساء، آیه 18

3- برگرفته از تفسیر نمونه، ذیل آیه 18، سوره نساء، ص314

4- بحارالانوار، ج6، ص18، باب 20، حدیث 12

5- برگرفته از کتاب قصّه های قرآن، نوشته ی محمّد اشتهاردی